Botanic Sanctuary Antwerp

HOTEL BOTANIC, een opgeblonken parel.

De restauratie en herbestemming van de voormalige Gasthuissite Elisabeth in de Antwerpse binnenstad bestaat uit een complex van historische gebouwen en tuinen gelegen tussen de Lange Gasthuisstraat Sint-Jorispoort en Leopoldstraat, naast de Kruidtuin. Verborgen achter de opgeblonken gevels ontvangen de historische gebouwen vandaag nieuwe ‘gasten’ in een toevluchtsoord waar geschiedenis en heden elkaar ontmoeten. Op die manier wordt het belangrijke erfgoed teruggegeven aan de stad en haar bewoners. Versmeltend met de botanische tuin, wordt dit een unieke oase, om te ontsnappen aan de stedelijke drukte.

Voor de architectuuropdracht door AIDarchitecten in nauwe samenwerking met opdrachtgevers Dhr. Eric De Vocht en Mevr. Maryse Odeurs werd toegekeken op  een intelligente en hoogwaardige restauratie en herbestemming. Gesteund op historische vooronderzoeken en studies trachtten de architecten de juiste gevoeligheden te vinden en de bouwhistorische elementen juist en integer te interpreteren. Een respectvolle benadering van de bestaande gebouwen aangepast aan het complexe hospitality programma stonden hierbij centraal. Er werd een evenwicht gezocht tussen conservatie van het erfgoed en het toevoegen van sobere elementen die bijdragen tot het eigentijdse gebruik. De constructieve en historische duurzaamheid werden de basis van het ontwerp. Het ‘dynamisch behoud’ van het gebouwengeheel gaat gepaard met een kosmopolitische uitstraling, en ingetogen architectuur. De opdracht was als het herop blinken van een doffe parel ; zonder speciale effecten te gebruiken maar met de juiste subtiele ingrepen werd het hotel een nieuwe ontmoetingsplek in het historische hart van Antwerpen. De atmosfeer in Hotel Botanic is als thuiskomen in een geborgen en vertrouwde omgeving, ongekunsteld, klasse vol en hartelijk. Een boeiende plek, waar verbeelding een plaats krijgt

Voor het aankleden van de ruimtes werden eerlijke authentieke materialen gebruikt ; zoals natuursteen, warme houtsoorten, oude verftechnieken, en fijne stofferingen. Ambachtelijke detailleringen werden geherinterpreteerd om de ziel van de gebouwen te versterken. Door het uitzuiveren van bestaande archetypes ontstaat er interessante architectuur, en vertelt het gebouw zijn eeuwenoude verhaal zachtjes verder. Vast meubilair en verlichting werden op maat ontworpen en zijn sober en hedendaags. Voor de decoratie is de knipoog naar het botanische nooit ver weg.

Geborgenheid is wellicht het woord dat de nieuwe setting het best beschrijft. Omringd door imposante bomen en te midden van geurende planten en helende kruiden, wordt de bezoeker herinnerd aan de waardes van het voormalige gasthuis en de aansluitende botanische tuin.

Geschiedenis en Historisch onderzoek

Het Sint Elizabethgasthuis bestond uit verschillende gebouwengehelen, uit verschillende periodes. Zo is er de 15^de -eeuwse Ziekenzaal, de 16^de -eeuwse  Kapel, Pastorie en kloosterpand, de aalmoezenierswoning, de 19de -eeuwse apotheek, elk met zijn architecturale identiteit. De vele lagen zijn uiteengerafeld in een uitgebreid historisch onderzoek door Anneleen Cassiman, dat de kern vormt voor het ontwerp van de site.

Een korte samenvatting:
De oprichting van het eerste gasthuis, waarschijnlijk gelegen op de kerkhofgronden van Onze-Lieve-Vrouw, zou opklimmen tot de 11de eeuw. Oorspronkelijk werd het bediend door leken die in 1233 de kloosterregel van Sint-Augustinus aannamen. Rond hetzelfde tijdstip verhuisde de instelling naar de huidige plaats. Het nieuwe gasthuis en de kapel werden in 1238 ingewijd door Guiardus van Laon, bisschop van Kamerijk en onder de bescherming geplaatst van de Heilige Elisabeth van Hongarije. De oudste nog overgebleven gebouwen zijn vandaag de kapel uit de 15de eeuw en de gotische ziekenzaal  vermoedelijk uit 1460-1484.

Van 1798 af kwam het ziekenhuis onder het beheer van het Bestuur der Burgerlijke Godshuizen, het huidige O.C.M.W. De voorbouw met hoofdingang dateert van 1836. Vanaf 1842 werden verschillende nieuwe zalen gebouwd aan de zijde Leopoldstraat, de apotheek en aanpalende gebouwen volgden in 1847, de grote uitbouw aan de zijde van de Sint-Jorispoort in 1856. Sinds 2017 is de site in beheer door Iret Development, die de restauratie datzelfde jaar aanvatte ism AIDarchitecten onder leiding van Gerd Van Zundert. Het bureau Erfgoed en Visie werd aangesteld voor het gedeelte beschermde en gesubsidieerde werken.

Ontdekken

Toen we in de zomer 2017 de studie ‘site Elisabeth’ aanvatten , wekte deze - ondanks de onmiskenbare historische grandeur van de gebouwen – toch vooral een muffe, verouderde en sombere indruk. Het geheel was dichtgeslibd door de vele verbouwingen en aanbouwen. Na grondige studie van de bestaande toestand kwam een veelheid aan ruimte en binnentuinen vrij. De oorspronkelijke architectuur en interieur werd ontdaan van aanbouwen, oplap en timmerwerk. Al snel werd duidelijk dat dit project een aaneenrijging van plekken en momenten zou worden met elk hun eigen verhaal, dimensies en uitstraling.

Wensen van de dienst Erfgoed en de Stad moesten gebalanceerd worden met de economische haalbaarheid van het project. Nieuwe programmadelen (zoals de nieuwbouw Spa) vroegen uitvoerig overleg met de Stad en Monumentenzorg.

De bestaande en beschermde architecturale gehelen werden zo veel mogelijk in hun oorspronkelijk karakter bewaard.   

Verschillende bouwblokken werden met elkaar verbonden door middel van eenvoudige maar elegante en lichte serreconstructies, waarvan de detaillering gebaseerd werd op de originele ‘wintertuin-luifel’ aan het 19^de -eeuwse gasthuis. Met deze lichte toevoegingen werden tevens buitenruimtes gecreëerd waardoor het contact met de binnentuinen voor de beleving geoptimaliseerd werden, en de gebouwen terug ‘zuurstof’ kregen. Ze geven de compositie een zekere nonchalance en maakten het mogelijk om nieuwe functies en programma’s te integreren.

De oude gebouwen werden waar mogelijk heringericht, met respect voor hun originele functies: oorspronkelijke keukens zijn vandaag private dining-rooms, in de oude apotheek die werd gerestaureerd kan je vandaag botanische Spa producten vinden, de ziekenzaal blijft een polyvalente ruimte voor een diversiteit aan activiteiten, de kapel is gerestaureerd en doet terug dienst voor allerhande ‘ontwijde’ ere diensten. Bestaande ruimtes onder andere in het klooster en pastorie werden herschikt en samengevoegd om er eigentijdse kamers van te maken. Nieuwe doorgangen geven het geheel een grotere flexibiliteit en gelijktijdigheid van gebruik.

Door middel van nieuwe hedendaagse dakkapellen werd getracht daglicht te optimaliseren en uitzichten op historische torens rondom te onthullen. Nieuwe trapgehelen ontsluiten verdiepingen en voorzien tevens in de nodige vluchtwegen voor de brandveiligheid. Het nieuwe Spa gebouw, een archetype van de  ‘wintertuin’ heeft zich als het ware geworteld naast de Kruidtuin. Met zijn lichte serrestructuur en bijzondere aandacht voor materialisatie ongedwongen staat het natuurlijk ingeplant in het hart van de Kloostersite. De bestaande tuinmuur van de oude orangerie vormt de sokkel van het nieuwe Spa gebouw.

De inrichting van het gebouw is een knipoog naar de beleving van traditionele en rituele baden in verschillende culturen en in de natuur. Er werd getracht eenzelfde eenvoud vorm te geven, achter een complex technisch hoogstaand gebouw. In samenwerking met Guy Stockmans van Linears werden de tuinen deels hertekend en heraangelegd, gebaseerd op oude tekeningen en de botanische bestaande tuin. Door de eenduidige klinker bestrating is er terug rust en eenvoud gebracht, en versterkt de tuinarchitectuur de rust van het geheel. De tuin vormt mee essentieel onderdeel van de beleving met o.a. een nieuwe kruidtuin die dienst doet voor de restaurants en een groente serre.

Puzzelen

Vandaag lijkt de Site Botanic ‘vanzelfsprekend’…, maar het was een huzarenwerk om de oude gebouwen zowel constructief als bouwfysisch naar de hedendaagse standaards te brengen én de eenvoud en samenhang te bewaren. Bijzondere aandacht ging naar het integreren van alle technieken en akoestiek. Alle vereiste normen ;  hedendaagse duurzame technieken en thermisch comfort ; brandveiligheid en toegankelijkheid, haast onzichtbaar binnen het historisch kader. Een hotel van deze omvang en klasse moet als een geoliede machine kunnen werken, leveringen, afval, bergingen, dienstruimtes … De verschillende gebouwen zijn – soms ondergronds -  met elkaar verbonden zodat de bezoeker niets merkt van alle praktische en organisatorische drukte die zich achter de schermen afspeelt.

Bouwmeesteren

Dit was in alle opzichten een bijzondere intensieve opdracht : tijdens het ontwerp- en bouwproces kwamen er meermaals nieuwe fasen bij ; tijdens het strippen van de gebouwen, ontdekten we onverwachte erfgoedkwaliteiten en ruimtelijkheden die we zeker wilden bewaren, en gelijktijdig moesten alle puzzelstukken – technisch, organisatorisch, budgetmatig - blijven passen.

Dit betekende dagelijkse terugkoppeling van het architectenteam op de werf of achter de schermen met het team ingenieurs voor coördinatie en opvolging. Flexibiliteit en alertheid werden sleutelbegrippen. Bijna 4 jaar werd er voltijds met 5 architecten gewerkt aan het project. Door de directheid in de samenwerking met de opdrachtgever en vaklui werd de term ‘bouwmeester’ terug actueel. Dat het hele traject in goede synergie is verlopen, is ongetwijfeld te danken aan de professionaliteit en inbreng van de opdrachtgever tevens architect. Met een opleiding als architect, koos hij altijd voor kwaliteit en tijdloze duurzame oplossingen. Door te blijven zoeken naar de juiste bezieling werd mede door de opdrachtgever een parel in het hart van de stad Antwerpen herop geblonken.

Archief O.C.M.W., dossiers Sint-Elisabethgasthuis.
Stadsarchief Antwerpen, dossier MA#893, MA#80648 en plannen 697#117-121 (voorbouw), MA#80718 en plannen 697#148-154 (ziekenzalen), bouwdossier 18#60557 (nieuwbouw).
GEUDENS E. 1869: L'hopital Ste-Elisabeth d'Anvers à travers les siècles, Annales de l'Académie d'Archéologie de Belgique XVIII, 98-137.
PAIS-MINNE E. s.d.: 350 jaar gasthuiswezen te Antwerpen. In Liber Memorialis 350 jaar Collegium Medicum Antwerpiense. 25 jaar Geneeskundige dagen te Antwerpen.
PHILIPPEN L. J. M. 1938: De overbrenging van het Antwerpsch gasthuis naar het "Alnetum" in 1238, Antwerpen.
S.N. 1970: Antwerpen di scone, nummer 5.
S.N. [1977]: Catalogus van de kunstvoorwerpen van de kapel uitgegeven ter gelegenheid van het Rubensjaar, [Antwerpen].